του Γιωργου Κυριακού
“Τι έχουμε να πούμε σχετικά με το επόμενο άρθρο του Αιγινίτη Γιώργου Κυριάκου; Στο παρελθόν υποστήριζα τις αξιώσεις της Αίγινας για αναγνώριση, ειδικά ως τόπος της ορκωμοσίας του Καποδίστρια στις 26 Ιανουαρίου 1828 και δημιουργίας του νέου Ελληνικού κράτους. Η ημερομηνία της 26ης Ιανουαρίου τυχαίνει να συμπίπτει με την ημερομηνία της επίμαχης εθνικής εορτής της Αυστραλίας και σαν κάποιος που γεννήθηκε στην Αυστραλία εντυπωσιάστηκα από αυτή τη σύμπτωση. Στην πραγματικότητα αποτέλεσε επίσης την έμπνευση για μια εκδήλωση στην Αθήνα στις 26 Ιανουαρίου 2019 προς τιμή του Julian Assange. Αλλά η άποψη του Γιώργου Κυριάκου, την οποία υποστηρίζει ο ιστορικός Παναγιώτης Πασπαλιάρης (όντως Ναυπλιώτης αλλά και ιστορικός με σεβασμό προς τις πραγματικότητες), έχει κερδίσει την αλληλεγγυή μου, ιδιαίτερα δεδομένης της κοινής υποστήριξής της από ανθρώπους με πολύ διαφορετική πολιτική τοποθέτηση όπως ο Κυριάκου και ο Πασπαλιάρης.”
Γ.Χ.
Στις 11 Μαΐου κατόπιν τηλεδιάσκεψης του Δημοτικού Συμβουλίου «προτάθηκαν τα μέλη που θα συγκροτήσουν την Συντονιστική Επιτροπή του Δήμου Αίγινας, για την συμμετοχή της Αίγινας στον εορτασμό των διακοσίων χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821»(1). Η απόφαση ήταν ομόφωνη και η οποία ενέκρινε και τα μέλη της επιτροπής. Ήδη όμως από τον Ιανουάριο είχε τεθεί «το ζήτημα του συντονισμού των δράσεων και των εκδηλώσεων, για την συμμετοχή της Αίγινας στο πρόγραμμα της Επιτροπής “Ελλάδα 2021”, που αφορά στην επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, έχει συζητηθεί στο Δημοτικό Συμβούλιο της Αίγινας, με κάποιες πρώτες τοποθετήσεις, μέσα από προτάσεις για την μορφή που θα πρέπει να έχει και τους τρόπους που αυτό θα προωθηθεί προς την “Επιτροπή “Ελλάδα 2021″»(2). Τον Ιούνιο, ο πρόεδρος της επιτροπής παραιτήθηκε για άγνωστους λόγους(3). Πριν λίγες ημέρες ο νέος πρόεδρος της επιτροπής, ο γνωστός Αιγινήτης δημοσιογράφος Μανόλης Κοττάκης, ανέλαβε την προεδρία της επιτροπής με δηλώσεις όπως «όλα άρχισαν από εδώ, όλα άρχισαν από την Αίγινα, την πρώτη πρωτεύουσα»(4). Στο μεταξύ παρεμβάσεις του παλιού δημάρχου Σακκιώτη (5)(6), του περιφερειακού συμβούλου και πρώην αντιπεριφερειάρχη Νήσων(7) αλλά και υπόμνημα διαμαρτυρίας της δημοτικής αρχής-μητρόπολης Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης(8), ήταν ενέργειες με στόχο την ανάδειξη της Αίγινας ως πρώτης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Για το καλό τίνος;
Κατ’ αρχήν η ίδια η επιτροπή που συγκροτήθηκε δεν έχει εκπονήσει ή αναφερθεί σε αρχές, θέσεις και στόχους, απαραίτητο πεδίο αναφοράς για την αποτίμηση της επανάστασης του 1821 και της σημασίας της στο σήμερα, ωστόσο έχει εκδηλωθεί η πρόθεση από πλευράς Δημοτικού Συμβουλίου ο συντονισμός με την επίσημη διορισμένη επιτροπή από την κυβέρνηση. Κι ενώ έχουν προκύψει απίστευτες προκλήσεις από τον πρωθυπουργό Μητσοτάκη ο οποίος δήλωσε την 25η Μαρτίου ότι «πριν από 200 χρόνια» οι Έλληνες «συγκρότησαν έθνος» ή από την Γιάννα Αγγελοπούλου και το λογότυπο της επιτροπής που προβάλει ένα κασκόλ (που με καλή θέληση μοιάζει με 2 δίπλα στο 1) κι ακόμα περισσότερο από μέλη της διορισμένης από την κυβέρνηση επιτροπής που λοιδορούν τις μνήμες αγωνιστών του ’21, του Καποδίστρια… Κι ενώ έχει προκύψει η παραίτηση μιας πανεπιστημιακού από την επίσημη επιτροπή για λόγους αξιοπρέπειας, ενώ έχουν προκύψει προκλήσεις από τη στάση μελών της επίσημης επιτροπής που δηλώνουν ότι «οι Έλληνες δεν αισθάνονταν καταπιεσμένοι από την Οθωμανική αυτοκρατορία» κι ενώ βρίσκεται μπροστά μας η πρόκληση της μετατροπής της Αγια-Σοφιάς στην Κωνσταντινούπολη –που ήταν το σύμβολο ενότητας των επαναστατικών αγώνων- σε τζαμί από το ισλαμοφασιστικό καθεστώς της Τουρκίας… η επιτροπή 2021 στο νησί μας είναι μέσα στην καλή χαρά: «Όλα άρχισαν από εδώ, όλα άρχισαν από την Αίγινα, την πρώτη πρωτεύουσα» δήλωσε ο Αιγινήτης δημοσιογράφος Μανόλης Κοττάκης. Ο ίδιος ανέφερε και την πρόθεση συνεννόησης για κοινές εκδηλώσεις με τον δήμαρχο Αθηναίων Μπακογιάννη της «πρώτης πρωτεύουσας με την τελική πρωτεύουσα» προσπερνώντας την προηγούμενη πρωτεύουσα διότι στην Αίγινα η λέξη «Ναύπλιο» οφείλει να είναι σχεδόν απαγορευμένη. Την κατάσταση την έσωσε κυριολεκτικά ο παπα-Μανόλης Γιαννούλης, ιστορικός της Αίγινας και μέλος της επιτροπής, ο οποίος εξηγώντας για το νόημα της ενότητας είπε δίπλα στον πρόεδρο της επιτροπής: «… δεν είναι μια εορτή αυτή που αφορά έναν Δήμο. Είναι εορτή που αφορά ολόκληρη την προσπάθεια του ελληνισμού να αποκτήσει κράτος. Για αυτό επειδή δεν είχε ιδρυθεί κράτος δεν μπορούμε να μιλάμε για πρωτεύουσες, συγχωρέστε με σε αυτό το σημείο, κράτος υπό σύστασιν ήταν… Για αυτό λοιπόν ας τ’ αφήσουμε τα πρώτη και δεύτερη (πρωτεύουσα)…»(9). Με αυτήν τη φαεινή και πολύτιμη εξαίρεση για μια ακόμα φορά οι άνθρωποι της τοπικής μας ελίτ μαζί με άλλους που διάγουν μέρους του βίου τους στην Αίγινα αντί να μιλήσουν για συμβολή των Αιγινητών για την επανάσταση του 1821, αντί να προβάλουν κάποιες αρχές-θέσεις και στόχους για την αποτίμηση της επανάστασης του 1821 προτιμούν να χρησιμοποιούν την εύκολη λύση της προσωρινής «καθέδρας» της κυβέρνησης του Καποδίστρια τονώνοντας τον εναπομείναντα τοπικισμό. Άλλο ένα τουριστικό προϊόν για το καλοκαίρι του 2021;
Η Αίγινα, όμως, όπως και όλες οι περιοχές των Ελλήνων είχε τη δική της συμβολή στην επανάσταση του 1821. Άνθρωποι που διέθεσαν την ίδια τους τη ζωή, την περιουσία τους, τα πλοία τους, συμμετείχαν σε μάχες και ναυμαχίες για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Η Αίγινα φιλοξένησε ένα μεγάλο πλήθος προσφύγων από τις καταστροφές στα Ψαρά και στη Χίο και αργότερα στο ορφανοτροφείο και στο διδασκαλείο, περιέθαλψε ορφανά που μάθαιναν γράμματα και τέχνες αλλά και νέους ανθρώπους που θα στελέχωναν τα σχολεία της απελευθερωμένης Ελλάδας.
Η Αίγινα δεν είναι η πρώτη πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους όπως διατείνονται οι επίσημες αρχές του τόπου μας. Η πρώτη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους είναι το Ναύπλιο. Η Κωνσταντινούπολη ήταν ο αιώνιος πόθος των σκλαβωμένων Ελλήνων. Η Αθήνα προκύπτει ως επιλογή διαχείρισης του ξένου παράγοντα για την απομάκρυνση κάθε ιδέας που είχε στόχο την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης και όλων των ελληνικών περιοχών.
Αναγκαίο ιστορικό σημείωμα για το ζήτημα της πρώτης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους:
Το ζήτημα της πρώτης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους, στην Αίγινα, είναι ένα ζήτημα που έχει επιλυθεί με πολλά εισαγωγικά τα τελευταία χρόνια. Η πρώτη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους έχει κατακυρωθεί στο νησί μας από τις επίσημες αρχές του. Αυτό πραγματοποιήθηκε χωρίς κάποια διοργάνωση συνεδρίου εθνικής σημασίας ή κάποια εθνικού χαρακτήρα διεργασία. Ένα σύνολο πολιτικών παραγόντων της Αίγινας και της Αττικής (αφού δεν έχουν να χάσουν ψήφους από το Ναύπλιο ή την Κόρινθο), επώνυμοι καλλιτέχνες, πανεπιστημιακοί, επιστήμονες που διάγουν μέρους του βίου τους στο νησί και σύσσωμο το τοπικό πολιτικό σύστημα έχουν αποφανθεί: πρώτη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους είναι η Αίγινα. Γράφεται παντού, σε όλες τις υπηρεσίες, στους φακέλους αλληλογραφίας, στις αποστολές λογαριασμών του νερού, σε κάθε περίσταση που βρίσκεται η ευκαιρία να εξυψωθεί ο τοπικισμός ως γόητρο της τοπικής ελίτ και να δοθεί ως placebo για τους ψηφοφόρους της. Ο τέως δήμαρχος Αίγινας Σ. Σακκιώτης απαντάει χαρακτηριστικά σε ερωτήσεις της εφημερίδας «Τα Νέα»:
-Ο Ιωάννης Καποδίστριας αποτελούσε ανέκαθεν μήλον της Έριδος μεταξύ πολλών ελληνικών πόλεων. Η Αίγινα µε ποιο επιχείρημα τον διεκδικεί;
-Η ίδια η Ιστορία μάς δίνει αυτό το δικαίωμα. Ο Καποδίστριας εδώ αποβιβάστηκε, εδώ έβαλε τις βάσεις του σύγχρονου ελληνικού κράτους και από εδώ για ενάµιση χρόνο έστησε στα πόδια της την Ελλάδα.
-Στο εγχείρημα για την καθιέρωση της επετείου της ορκωμοσίας του Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας σε τοπική εορτή του νησιού έχετε συμπαραστάτες;
-Δεν επιδέχεται αμφισβήτησης το γεγονός ότι εδώ ορκίστηκε η πρώτη κυβέρνηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Κατά συνέπεια όλοι οι επιστήμονες και τα συνέδρια περί τον Καποδίστρια που αποδέχονται την ιστορική πραγματικότητα είναι συμπαραστάτες µας.
Τα αντίστοιχα, όμως, συμβαίνουν και στην Κόρινθο. Στην ομιλία του ο δήμαρχος Κορίνθου στις εκδηλώσεις για την επέτειο της Α΄ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822 ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής: «Σήμερα η Κόρινθος γιορτάζει, γιορτάζει την Επέτειο της ανακήρυξης της Κορίνθου ως 1ης πρωτεύουσας της νεότερης Ελλάδας, κάτι που δεν γνωρίζουν ευρύτερα πολλοί». Πανεπιστημιακοί και άλλοι παράγοντες της περιοχής υπερθεματίζουν κι έχοντας λόγους κι αυτοί διότι όπως είναι γνωστό συνέβησαν τα εξής:
Η καθιέρωση της Εθνικής Σημαίας «Ξηράς και Θαλάσσης», Διάταγμα 540 της 15.03.1822, σε συνέχεια της απόφασης της Α’ Εθνοσυνέλευσης την 01.01.1822.
Η σύσταση της 1ης Ιεράς Συνόδου
Η ίδρυση του 1ου Κρατικού Νοσοκομείου στην Κόρινθο
Η σύσταση του 1ου Νομισματοκοπείου
Η σύσταση και Οργάνωση Τακτικού Στρατού και Τάγματος Φιλελλήνων (ν.11/23-4-1822
Επίσης αναφέρουν κι άλλους λόγους:
1.Συμβολικούς, επειδή η κατάληψη της Ακροκορίνθου υπήρξε γεγονός μεγάλης σημασίας για τους επαναστάτες.
2.Γεωγραφικούς, η Κόρινθος βρισκόταν σε εξαιρετικά επίκαιρη θέση, ανάμεσα σε δύο αξιόλογα λιμάνια, του Λεχαίου και των Κεχριών.
3.Οικονομικούς, καθώς η γεωγραφική της θέση καθιστούσε την Κόρινθο κέντρο αξιόλογης οικονομικής δραστηριότητας.
4.Διοικητικούς, επειδή ήταν ο συνδετικός κρίκος της Πελοποννήσου με την Ρούμελη.
5.Στρατιωτικούς, επειδή είχε στρατηγική σημασία και διέθετε φρούριο οχυρό, τον Ακροκόρινθο.
6.Ιστορικούς, καθώς αποτέλεσε μια από τις σπουδαιότερες ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας.
7.Θρησκευτικούς, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Χριστιανική πίστη των Ελλήνων, την είχε επισκεφθεί ο Απόστολος Παύλος και είχε αποστείλει τις επιστολές του προς Κορινθίους.
Το Ναύπλιο όμως έχει προκριθεί ως «καθέδρα» -της ακόμα μη αναγνωρισμένης διεθνώς- Εθνικής Κυβέρνησης μετά από έναν εμφύλιο σπαραγμό που οδήγησε στην αποδυνάμωση και στις καταστροφές της Τουρκικής παλινόρθωσης από τον Ιμπραήμ. Μία ημέρα πριν από τη λήξη των εργασιών της, δηλαδή στις 4 Μαΐου 1827, η Εθνοσυνέλευση με το ΙΗ’ ψήφισμα, όρισε σαν έδρα της Κυβέρνησης και της Βουλής, το Ναύπλιο. Οι εργασίες της έληξαν στις 5 Μαΐου, αφού υπογράφτηκαν τα σχετικά ψηφίσματα. Αντιμετωπίζοντας όμως εκεί τις γνωστές ταραχές με τον εμφύλιο, η Αντικυβερνητική Επιτροπή, κλεισμένη στο Μπούρτζι με τη συγκατάθεση της Βουλής αποφασίζει με το υπ’ αρ. Α΄ Ψήφισμα και το υπ’ αρ. 32 προβούλευμα, τη μεταφορά της «καθέδρας» στην Αίγινα, όπου και μεταβαίνουν για την υποδοχή του Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος με τη σειρά του αναφέρει σε επιστολές προς τους φιλέλληνες ότι «η όποια υλική ή ηθική βοήθεια να έρχεται στην Αίγινα…». Είναι φανερό ότι η Αίγινα είναι μια προσωρινή λύση μπροστά στα τραγικά γεγονότα του εμφυλίου. Άλλωστε μόλις εξομαλύνονται οι καταστάσεις αυτές, ο κυβερνήτης μεταφέρει την έδρα του στο Ναύπλιο τον Ιανουάριο του 1828 περίπου έναν χρόνο μετά από τον ερχομό του στην Αίγινα. «Η Αίγινα εγκαταλείφθηκε, τα σπίτια που έκτισαν ερειπώθηκαν, η πόλη ξανάγινε χωριό» γράφει ο Ε. Αμπού στο βιβλίο του «Η Ελλάδα του Όθωνος», εκδόσεις Αφών Τολίδη, 1972.
Όταν στις 3 Φεβρουαρίου του 1830 υπογράφτηκε το πρωτόκολλο ανεξαρτησίας της Ελλάδας (του Σπερχειού-Αχελώου) από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, το Ναύπλιο είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Τόσο ο Πόρος ως η έδρα της αντικυβερνητικής για ένα μικρό χρονικό διάστημα όσο και η Αίγινα από την οποία κυβέρνησε ο Ιωάννης Καποδίστριας για έναν χρόνο είχαν μια προσωρινή λειτουργία. Αργότερα η Αθήνα ως προορισμός των ρομαντικών Βαυαρών και της δυναστείας που κυβέρνησε την Ελλάδα μετά τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια επικύρωνε και την μονόπλευρη σχέση της Ελλάδας με την αρχαία της Ιστορία, αφαιρώντας τη συνέχεια του Βυζαντίου. Ήταν ένας συμβολικός και πολιτικός τρόπος να ανακατευθύνουν από την κεντρική ιδέα της απελευθέρωσης της Κωνσταντινούπολης, το σύμβολο του Βυζαντίου, εκπληρώνοντας ταυτόχρονα τον αρχαιομανή ζήλο της ευρωπαϊκής δεσποτείας που καθίσταται ως διαχειριστής της ελληνικής συνέχειας. Έτσι χωρίς το Βυζάντιο, ούτε εθνική ιδέα θα υπήρχε ούτε αμφισβήτηση στα γεωπολιτικά σχέδια των ηγεμόνων. Από παλιά λοιπόν η Ιστορία είναι αντικείμενο χειρισμού για γεωπολιτικές επιδιώξεις των ηγεμονιών του κόσμου.
Η Φιλική Εταιρία, όχι τυχαία, είχε επιλέξει την Κωνσταντινούπολη ως βασικό τόπο για την εξέγερση των Ελλήνων, μέσα στο οποίο περιλαμβανόταν η σύλληψη του σουλτάνου κατόπιν μια αιφνίδιας σύγκρουσης που θα προκαλούσαν τα πληρώματα των πλοίων. Πράγματι, σύμφωνα με το «Μέγα Σχέδιον», ή «Σχέδιον Μερικόν», που είχε συνταχθεί από τον Κεφαλλονίτη Δ. Ευμορφόπουλο, ο ίδιος, σε συνεργασία με τον αρχηγό των πληρωμάτων του τουρκικού στόλου, τον Υδραίο καπετάν Γκιούστο, πλοίαρχο της τουρκικής ναυαρχίδας, θα έμπαζαν 400 ναυτικούς στον στόλο, τον οποίο και θα πυρπολούσαν εν μέρει, ενώ τον υπόλοιπο θα τον μετέβαλλαν σε επαναστατικό, θα έβαζαν φωτιά σε πολλά μέρη της πρωτεύουσας και θα δοκίμαζαν να συλλάβουν και τον ίδιο τον σουλτάνο. Γράφει σχετικά ο Φιλήμων: «…Οι πάντες συνεφώνουν περί ενός και μόνου, περί της πρώτης εκρήξεως εν αυτή τη Κωνσταντινουπόλει, ως υπισχνουμένης το ήμισυ της επιτυχίας του πολέμου διά της πυρπολήσεως του εχθρικού στόλου εν τω ναυστάθμω και της εξαλείψεως του σουλτάνου και των μεγιστάνων εν τη αγνοία των θετών πυρκαϊών. Επί του προκειμένου ειργάσθη ο Υψηλάντης ιδίως και μέχρις απειλής περί παραιτήσεως…»
Είναι ολοφάνερο ότι από την εποχή της Άλωσης, πρώτη πόλη των Ελλήνων είναι η Κωνσταντινούπολη, η Πόλις. Αναρίθμητες αφηγήσεις σε τραγούδια, αναφορές, μοιρολόγια, φυλλάδια, βιβλία εξαίρουν τη σημασία της Πόλης ως σύμβολο του ελληνισμού και της ορθοδοξίας και πάντα στόχου της μεγάλης ιδέας της απελευθέρωσης των Ελλήνων. Το σχέδιο του Ρήγα, η «Ελληνική Πολιτεία», ένα πολιτικό σχέδιο που περιλάμβανε την απελευθέρωση όλων των λαών (συμπεριλαμβανομένων και των Τούρκων) της Βαλκανικής και Μικράς Ασίας και το οποίο συμβολικά εκφράστηκε με το σταυρό και το ρόπαλο του Ηρακλή (σύνθεση αρχαίας Ελλάδας και Βυζαντίου) περιλάμβανε το βυζαντινό κράτος της εποχή της ελληνικής του αναγέννησης όταν ξεκίνησε να συρρικνώνεται από την αποικιοκρατία της Δύσης και τον επεκτατισμό της Ανατολής. Έτσι δεν είναι τυχαία η επεξεργασία σχεδίων της Φιλικής Εταιρίας για την αρχή της Επανάστασης στην Πόλη.
Σήμερα ο εορτασμός της επετείου στην Αίγινα, αλλά και σε άλλους τόπους που κυριαρχούν τοπικιστικές τάσεις, κινδυνεύει να αλλοιώσει την ιστορική μνήμη, έτσι ώστε η συμβολή κάθε τόπου να θεωρείται ως πρωτεύουσας σημασίας για την απελευθέρωση του γένους. Είναι συνετό λοιπόν να επικρατήσει στο νησί μας μια σωστή κατεύθυνση για τον εορτασμό της επετείου της παλιγγενεσίας του 1821 και ταυτοχρόνως να αναδειχθεί η μικρή ή μεγάλη συμβολή του τόπου μας σε αυτήν. Κάθε άλλη κατεύθυνση είναι εκ του πονηρού, για να διασκεδάσει και να παρηγορήσει με ανιστόρητο τρόπο τις τοπικές κοινωνίες που δοκιμάζονται από μια πρωτόγνωρη πολυδιάστατη κρίση, τονώνοντας έτσι τις τοπικές ελίτ που έχουν ως ιδεολογικό τους όπλο τον τοπικισμό. Για τα συμφέροντά τους μόνο κι όχι για το καλό των τοπικών κοινωνιών.
(1) https://www.aeginaportal.gr/eidiseis/kathimerina/28009-ta–meli–tis–syntonistikis–epitropis–tou–dimou–aiginas–gia–ton–eortasmo–ton–diakosion–xronon–apo–tin–elliniki–epanastasi–tou-1821.html
(2) https://www.aeginaportal.gr/aftodioikisi/themata/27175-i–platforma–gia–tin–ypovoli–protaseon–pou–afora–tin–epitropi–ellada-2021.html
(3) https://www.aeginaportal.gr/aftodioikisi/epitropes/28215-paraitithike–o–k–giorgos–tsatiris–apo–tin–epitropi–tou–dimou–aiginas–gia–ton–eortasmo–ton–diakosion–xronon–apo–tin–elliniki–epanastasi–tou-1821.html
(4) https://www.aeginaportal.gr/eidiseis/kathimerina/28391-ola–arxisan–apo–edo–ola–arxisan–apo–tin–aigina–tin–proti–proteyousa–o–manolis–kottakis–parousiazei–tous–stoxous–tis–epitropis–gia–ton–eortasmo–ton-200-xronon–apo–tin–elliniki–epanastasi.html
(5) https://www.aeginaportal.gr/ekpompes/27516-tin–apodosi–tis–istorikis–alitheias–kai–tou–rolou–tis–aiginas–os–protis–proteyousas–tou–ellinikoy–kratous–ston–eortasmo–ton-200-xronon–apo–tin–epanastasi–tou-1821-zita–o–k–sakis–sakkiotis.html
(6) https://www.aeginaportal.gr/eidiseis/deltia–typou/27415-paremvasi–tou–proin–dimarxou–k–saki–sakkioti–gia–tin–aigina–os–protis–proteyousas–ston–eortasmo–ton-200-xronon–apo–tin–epanastasi–tou-1821.html
(7) https://www.aeginaportal.gr/eidiseis/deltia–typou/28298-paremvasi–katsikari–sto–perifereiako–symvoylio–attikis–i–aigina–einai–i–proti–proteyousa–tou–neoellinikoy–kratous.html
(8) https://www.aeginaportal.gr/aftodioikisi/anakoinoseis–dimou/12519-dimos–aiginas–ypomnima–diamartyrias–topothetisi–sxetika–me–tis–ekdiloseis–timis–ston–ioanni–kapodistria.html
(9)(βίντεο) https://www.aeginaportal.gr/eidiseis/kathimerina/28391-ola–arxisan–apo–edo–ola–arxisan–apo–tin–aigina–tin–proti–proteyousa–o–manolis–kottakis–parousiazei–tous–stoxous–tis–epitropis–gia–ton–eortasmo–ton-200-xronon–apo–tin–elliniki–epanastasi.html
Πηγή: https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=167284738278092&id=100203958319504
