Ο Θεμελιωτής της Ευρωπαϊκής Ιδέας

galatia

Προσπαθήστε να φέρετε στη μνήμη σας τον «θνήσκοντα Γαλάτη». Το ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο που βρίσκεται σήμερα στο μουσείο του Καπιτωλίου. Στις αρχές του 19ου αιώνα η Ευρώπη μοιάζει πολύ με αυτή τη μορφή, με το σώμα ενός πληγωμένου στρατιώτη. Η ανοιχτή πληγή δεν είναι άλλη από τη Γαλλική επικράτεια. Η επανάσταση του 1789 έχει σαρώσει τις ψυχές όλων των ευρωπαίων που μπορούν να διαβάσουν Ρουσό ή να ονειρευτούν μια δικαιότερη ζωή.

Η Γαλλία εκτέλεσε τον μονάρχη της, έγινε ριζοσπαστική δημοκρατία Ιακωβίνων επαναστατών. Ένας στρατηγός της κατανίκησε τους εχθρούς της και εξήγαγε τις αρχές της στην Ευρώπη. Όμως η φιλοδοξία του είναι τέτοια που κατέληξε το ίδιο απολυταρχικός και αλαζόνας με τους παλιούς μονάρχες. Ο Ναπολέων Βοναπάρτης είναι μια δύναμη που στους λαούς άλλοτε φαινόταν ως ο απελευθερωτής τους και άλλοτε ως ο καταπιεστής τους.

Αυτή ήταν και η πρώτη σοβαρή εργασία που ανέλαβε ο Καποδίστριας περί το 1811-12. Ως αρχηγός της αντικατασκοπείας του ναυάρχου Τσιτσαγκώφ αρχικά και αργότερα του αρχιστρατήγου Μπάρκλει Ντε Τογί, ανέλαβε τη διεκπεραίωση του ψυχολογικού πολέμου πριν και μετά κάθε συνάντηση του Γαλλικού και του Ρωσικού στρατού στα πεδία μαχών.

Το βασικότερο στοιχείο για μια στρατιά σε ξένο έδαφος είναι η φιλία των κατοίκων του. Αυτή εξασφαλιζόταν αν ο Ναπολέων παρουσιαζόταν ως καταπιεστής και ο τσάρος ως απελευθερωτής. Η μάχη έπρεπε για τους γηγενείς να μοιάζει ως μάχη για την πατρίδα τους και όχι για έναν μονάρχη. Αυτό ήταν και το μυστικό της επιτυχίας του Καποδίστρια στα πεδία των μαχών, στα οποία παρεμπιπτόντως παρασημοφορήθηκε πολλαπλά και πρώτα από όλα με το λευκό χρώμα στο κεφάλι του.

Είχε την τύχη να υπηρετεί τον τσάρο Αλέξανδρο, που εκείνο τον καιρό ήταν πιο φιλελεύθερος από όλους τους ηγεμόνες της Ευρώπης. Ο τσάρος πρόσεξε την ικανότητα αλλά και τα όμοια φιλελεύθερα αισθήματα του συνομήλικού του 35άρη Κερκυραίου κόμη. Του ανέθεσε τη δύσκολη υπόθεση της Ελβετίας. Την ημέρα εκείνη οι Ελβετοί μπορούν να την γιορτάζουν ως επέτειο της δημοκρατίας τους, της ελευθερίας και της ουδετερότητας, που θεμελίωσε μέχρι τις μέρες μας την ευμάρεια της κοινωνίας τους.

Ο Ναπολέων ηττήθηκε οριστικά. Οι παλιοί ηγεμόνες θέλησαν να ξαναστήσουν την Ευρώπη με έναν τέτοιο τρόπο που δε θα χρειαζόταν πια να πολεμούν. Προς τούτο ξεκίνησε ένας εξαντλητικός χορός με τόνους σαμπάνιας και εκλεπτυσμένου φαγητού, που το είπαν και συνέδριο της Βιέννης. Η κατάσταση στην πρωτεύουσα της Αυστρίας το 1814 και 15 ήταν ως εξής:

Ο τσάρος της Ρωσίας έκανε έρωτα για όλους.
Ο βασιλιάς της Πρωσίας σκεφτόταν για όλους.
Ο βασιλιάς της Δανίας μιλούσε για όλους.
Ο βασιλιάς της Βαυαρίας (ο πατέρας του Όθωνα) έπινε για όλους.
Ο βασιλιάς της Βυτεμβέργης έτρωγε για όλους.
Κι ο Αυτοκράτορας της Αυστρίας πλήρωνε για όλους.

Σ΄ αυτό το κλίμα της χαρωπής διάθεσης μπήκε στις αυτοκρατορικές αίθουσες, πάντα μαυροφορεμένος, μα με ηρεμία και απίστευτη γλυκύτητα στους τρόπους και στο πρόσωπο, ο Καποδίστριας. Ίδιος ο Άγιος Ιωάννης της Αποκάλυψης όπως τον είπε ο Μέττερνιχ. Δεν επιθυμούσε ούτε να γιορτάσει ούτε να χορέψει ούτε να ερωτευτεί. Καταδίκαζε απερίφραστα την ελαφρότητα της εποχής του. Δεν μπορούσε να την αντιληφθεί κι αυτό γιατί είχε άλλη ατζέντα να τον καθοδηγεί: την απελευθέρωση της πατρίδας του.

Η πραγματική πρόκληση για τους νικητές κάθε πολέμου είναι πώς θα μοιράσουν τα πράγματα μετά τη νίκη τους. Κι έτσι ο μεγάλος εχθρός του τσάρου ήταν ο υπουργός εξωτερικών της Αυστρίας, ο οικοδεσπότης Μέττερνιχ, ο οποίος είχε επίσης μια δική του ισχυρή ατζέντα για το μέλλον. Ο τσάρος αδυνατούσε να τα βγάλει πέρα μαζί του μέχρι που μπήκε στο ιδιαίτερο δωμάτιο του για να μελετήσει την αλληλογραφία του ο Καποδίστριας. Ο κόσμος είχε μια τελευταία ελπίδα για να προχωρήσει.

Για να καταλάβουμε τι έκανε ο Καποδίστριας στην παγκόσμια διπλωματική σκηνή, ποιον κόσμο προσπάθησε να επιβάλει και ποια κοσμοθεωρία, πρέπει να καταλάβουμε ποιον κόσμο προσπαθούσε να στήσει στον αντίποδα ο Μέττερνιχ. Για τον Μεττερνιχ λοιπόν οι λαοί δεν είχαν πατρίδα. Είχαν ηγεμόνα. Η βάση ενός κράτους δεν ήταν το έθνος αλλά τα κληρονομικά δικαιώματα και τα παντρολογήματα των βασιλέων. Ο κόσμος έπρεπε να γυρίσει στο αρχαίο καθεστώς, σα να μην είχε γίνει ποτέ η Γαλλική επανάσταση ούτε ο διαφωτισμός.

Τα μέσα του Μέττερνιχ ήταν δύο: Η απευθείας συνεννόηση Αγγλίας, Πρωσίας, Ρωσίας και Αυστρίας και η άμεση κατάπνιξη στο αίμα κάθε αμφισβήτησης στις αποφάσεις τους. Γι’ αυτόν υπήρχε μόνο η τετραπλή συμμαχία. Όλους τους υπόλοιπους τους χαρακτήριζε υποσυμμάχους αν επικροτούσαν τις αποφάσεις του και τρομοκράτες, Ιακωβίνους, επαναστάτες αν δεν τις σέβονταν. Ο Μέττερνιχ ήταν λοιπόν ο εκφραστής της Παλινόρθωσης.

Σε έναν τέτοιον κόσμο αλυσοδεμένο στις μοναρχικές συμφωνίες η Ελλάδα δε θα μπορούσε ποτέ να απελευθερωθεί. Αυτό ήταν το πρώτο στοιχείο για τον Καποδίστρια. Το δεύτερο ήταν ότι αυτός ο κόσμος του Μέττερνιχ δεν είχε καμιά τύχη να επικρατήσει σε ένα μέλλον όπου όλο και περισσότεροι Ευρωπαίοι πολίτες αφυπνίζονταν. Για τον Καποδίστρια η βάση ενός κράτους δεν ήταν ο ηγεμόνας, αλλά η απόφαση των πολιτών να δημιουργήσουν μια πατρίδα γι’ αυτούς και τα παιδιά τους.

Παρά τον θαυμασμό του στον ρεπουμπλικανισμό και τη δημοκρατία ο Καποδίστριας δε θέλησε να καταργήσει τους μονάρχες. Πώς θα μπορούσε άραγε ως υπουργός εξωτερικών ενός τσάρου. Αυτό που θέλησε είναι να μεταρρυθμίσει τις μοναρχίες. Πίστευε και όπου μπορούσε επέβαλε θεσμούς και συντάγματα. Ακόμα και σε κτήσεις του τσάρου όπως την Πολωνία και τη Βεσσαραβία.

Παρότρυνε τους πάντες, ακόμα και τον ηγεμόνα του, στην απαραίτητη προεργασία για μια συνταγματική μοναρχία. Οι άνθρωποι έπρεπε να διαφωτιστούν μέσω της μόρφωσης για να μπορούν να διεκδικήσουν Σύνταγμα. Συγκεκριμένα γνώρισε στον τσάρο τη μέθοδο Πεσταλότσι, μέσα από τα εκπαιδευτήρια του φίλου του Φαλεμπεργκ στην Ελβετία. Στο αγρόκτημα του Φάλεμπεργκ οι νέοι συνδέονταν με τη γη μέσα από ένα απίστευτα προοδευτικό για τις μέρες μας πρόγραμμα αγροτικής οικονομίας, και αποκτούσαν ηθική υπόσταση και ανεξαρτησία σκέψης.

Πίστευε πως στο τέλος ενός δρόμου όπου μία και μόνο γενιά θα μορφωνόταν με τον τρόπο αυτό, ανέμενε τους πολίτες ενός κράτους, ελεύθερους καλλιεργητές γης κατά κύριο λόγο, μια ελεύθερη ζωή, πρόοδος στην κοινωνία και την οικονομία του τόπου τους που θα έφερνε ειρηνική διάθεση και ευτυχία στους ανθρώπους. Ο Καποδίστριας ήταν λοιπόν ο έτερος πόλος του κόσμου που χτιζόταν. Ήταν ο πρώτος κι ο μεγαλύτερος μεταρρυθμιστής πολιτικός στην Ευρώπη.

Εδώ πρέπει μόνο να απαριθμήσουμε τις προσπάθειές του που στηρίζουν αυτόν τον χαρακτηρισμό:

  1. Έδωσε το πλέον φιλελεύθερο Σύνταγμα με πρόβλεψη ουδετερότητας στους Ελβετούς. .
  2. Βοήθησε τους Γερμανούς όσο κανείς εκείνη την εποχή στην πορεία της ομοσπονδιοποίησής τους. Διεκδίκησε μάλιστα την ουδετερότητα και τον αφοπλισμό της χώρας τους, ο οποίος έφερε την ειρήνη στην Ευρώπη 150 χρόνια μετά.
  3. Διεκδίκησε τον σταδιακό αφοπλισμό όλης της ηπείρου.
  4. Πρότεινε τη δημόσια καταδίκη της μονομερούς επέμβασης μιας μεγάλης δύναμης στα πράγματα ενός άλλου κράτους
  5. Συγκεκριμένα, προσπάθησε δύο φορές να λυτρώσει τους Ιταλούς από την επεμβατικότητα της ξένης δύναμης (της Αυστρίας).
  6. Επέβαλε σε πλείστες περιπτώσεις την απεμπόληση της μυστικής διπλωματίας προς όφελος μιας φανερής και ειλικρινούς συνεννόησης των λαών (περίπτωση Πολωνίας, Γαλλίας, τριπλή συμμαχία κατά της Ρωσίας κ.ο.κ.)
  7. Προσπάθησε να επιβάλει Σύνταγμα στη διεφθαρμένη μοναρχία της Ισπανίας. Επίσης γενική αμνηστία, απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, κατάργηση των φορολογικών προνομίων των ευγενών.
  8. Πρότεινε την κατάργηση του δουλεμπορίου με το οποίο οι Ευρωπαίοι εκμεταλλεύονταν την Αφρικανική ήπειρο και την ίδρυση προς τούτο διεθνούς οργανισμού επιτήρησης.
  9. Πρότεινε την ανεξαρτητοποίηση των Ισπανικών και Πορτογαλικών αποικιών.
  10. Έσωσε τη Γαλλία από το διαμελισμό, και την Ευρώπη ίσως από νέους εθνικούς πολέμους για 100 χρόνια.

 

Στα καθ’ ημάς:

  1. Γλίτωσε τους Μολδαβούς και τους Βλάχους από τις σφαγές των Οθωμανών
  2. Έσωσε τη Σέρβικη επανάσταση από την ολοκληρωτική καταστροφή
  3. Έσωσε την Ιόνιο Πολιτεία από τους Αυστριακούς, έστω κι αν οι Άγγλοι αποδείχτηκαν εξίσου σκληροί καταπιεστές.
  4. Οργάνωσε παρασκηνιακά το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης.
  5. Τουλάχιστο σε 4 περιπτώσεις έσωσε την επανάσταση από τον οριστικό όλεθρο (αυτό όμως είναι θέμα για άλλη συνάντησή μας)

 

Υπάρχει ένα ζήτημα ιστορικό που πρέπει κάποια στιγμή να αφήσουν οι κοντόφθαλμες αρχές να ερευνηθεί. Κατά πόσον ο Καποδίστριας ήταν αυτός που έβλεπε απλώς τις επαναστάσεις να ξεσπούν παντού στην Ευρώπη και επιδίωκε με το μεταρρυθμιστικό του έργο να τις σβήσει όπως πιστεύουν σήμερα οι περισσότεροι ιστορικοί ή ήταν ο κρυφός εμψυχωτής, ο χρηματοδότης και αρχηγός τους όπως πίστευε ο Μέττερνιχ και ο βασιλιάς της Αγγλίας. Ο «αρχηγός των ‘ούλτρα’ φιλελευθέρων» έλεγε ο Μέττερνιχ. Ένας «αλήτης» όπως τον αποκαλούσε ο Γεώργιος Δ΄. Μόνο πλήρης πρόσβαση στα αρχεία των κρατών μπορεί να μας αποκαλύψει τις λεπτομέρειες.

Ξαναγυρίζοντας σε αυτά για το οποία σήμερα είμαστε σίγουροι θέλουμε να τονίσουμε μια ελάχιστα γνωστή σήμερα πτυχή της πολιτικής δραστηριότητας του Κερκυραίου κόμη. Στο συνέδριο του Άαχεν το 1818 ο Καποδίστριας προσπαθώντας να επιβάλλει το μεταρρυθμιστικό και φιλελεύθερό του πρόγραμμα κατέθεσε το υπόμνημα που θέτει τις αρχές της Ενωμένης Ευρώπης.

Είπε πως η συμφωνία των τεσσάρων μεγάλων νικητριών δυνάμεων δεν έγινε για να καταπιέζονται οι υπόλοιποι λαοί εθνικά και κοινωνικά. Είπε πως οι δυνάμεις αυτές δεν έχουν το δικαίωμα να επεμβαίνουν μονομερώς στις υποθέσεις μικρών κρατών. Προέκρινε μια γενικότερη ισότιμη συμμαχία όλων των ευρωπαϊκών λαών, οι οποίοι από κοινού θα αποφάσιζαν για τα ζητήματα της Ευρώπης. Οι τέσσερις μεγάλοι θα λειτουργούσαν ως το συμβούλιο ασφαλείας και θα επέμβαιναν από κοινού σε υποθέσεις που το σύνολο της Ευρώπης αποφάσιζε να επέμβουν. Εκεί σε αυτό το υπόμνημα τέθηκαν τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και της Κοινωνίας των Εθνών.

Έγραφε κάποτε ο Καποδίστριας: «Δεν είμαστε πια στην εποχή όπου μυστικές και υποθετικές συμμαχίες μπορούν να σώσουν αυτοκρατορίες. Αυτό που μπορεί να τις προφυλάξει σήμερα είναι μια γενική συμμαχία, που για να πετύχει πρέπει να είναι ένα δημόσιο γεγονός και όχι μια υπόθεση ή ένα μυστικό».

Και σε άλλη περίπτωση: «Στη μία πλευρά υπάρχει η προοπτική μιας ειλικρινούς φιλίας ανάμεσα σε όλα τα κράτη και η προοπτική μιας προοδευτικής ολοκλήρωσης των κοινωνικών θεσμών. Στην άλλη πλευρά εμφανίζεται η φρικτή αυτοκρατορία της αναρχίας και του επαναστατικού δεσποτισμού με όλους τους κινδύνους του ‘διαίρει και βασίλευε’ της παλιάς διπλωματίας».

Στην αντίπερα όχθη και πάλι. Το 1819 ο Μέττερνιχ έγραφε εμπιστευτικά για τον μεγάλο του αντίπαλο: «Ο Καποδίστριας δεν είναι κακός άνθρωπος, αλλά ειλικρινά είναι ένας εντελώς ηλίθιος, ένα τέλειο παράδειγμα ξεροκεφαλιάς και κακής οπτικής. Ζει σε έναν κόσμο που για εμάς αποτελεί εφιάλτη».

Την επόμενη χρονιά ο Μέττερνιχ έπινε τσάι με τον τσάρο και εκμεταλλευόμενος όλη την προεργασία του ενάντια στον Καποδίστρια τον έπεισε ότι η νέα τάξη πραγμάτων του υπουργού του, στην πραγματικότητα ήταν ευθεία απειλή προς τον ίδιο. «Αν ήξερα», είπε, «ότι με ένα τσάι θα άλλαζα τόσο εύκολα τη γνώμη του τσάρου, θα έφερνα ένα καράβι τσαγιού από την Ασία για να πείσω και τον υπουργό του».

Έτσι κι έγινε. Ο Καποδίστριας προσπάθησε να ωθήσει τον τσάρο προς τον πόλεμο με την Τουρκία αλλά ήταν ήδη πολύ αργά. Ο Μέττερνιχ μπορούσε πια ελεύθερος να επιβάλλει το δικό του πρόγραμμα καταπίεσης των λαών και παλινόρθωσης της απόλυτης εξουσίας των ηγεμόνων και της μυστικής τους διπλωματίας στα πράγματα της Ευρώπης.

Δυο στιγμές τουλάχιστο της μετέπειτα καριέρας του θα θυμήθηκε ίσως τον άσπονδο φίλο του, τον Καποδίστρια. Η πρώτη ήταν το 1827 την ημέρα του τρίτου γάμου του, όταν και του αναγγέλθηκε πως η Γαλλία, η Αγγλία και η Ρωσία είχαν συνθλίψει τον Ιμπραήμ στο Ναβαρίνο, και μαζί τη σιγουριά του για την ισχύ και τον έλεγχο της Ιερής του Συμμαχίας. Η δεύτερη ήταν το 1848 όταν διέφευγε από την πίσω πόρτα και τον κήπο της καγκελαρίας κρυφά υπό το φόβο των επαναστατών. Ο εφιαλτικός γι’ αυτόν και τους όμοιους του κόσμος του Ιωάννη Καποδίστρια είχε επικρατήσει πια οριστικά.

Τι θα έλεγε όμως ο Καποδίστριας σήμερα, αν ήταν στην κορυφή της Ευρωπαϊκής διπλωματίας; Τι κι αν έχουν περάσει 2 αιώνες, τι και αν ο κόσμος έχει αλλάξει σημαντικά. Δε χρειάζεται κανένα ρίσκο κανένα άλμα της σκέψης ούτε ερμηνεία των λόγων του. Χρειάζεται μόνο μνεία των έργων του:

  • Σεβαστείτε την ελευθερία και την αυτοδιάθεση των λαών
  • Μην αφήνετε τα ισχυρά κράτη να επιβάλλουν τις απόψεις τους και να καταπιέζουν τα μικρότερα κράτη
  • Καταργήστε τη μυστική διπλωματία
  • Βαθύνετε τις δημοκρατίες σας, μεγαλώστε τις και φτιάχνετε νέα πιο προοδευτικά Συντάγματα
  • Σεβαστείτε τα ανθρώπινα δικαιώματα
  • Καταργήστε το σύγχρονο δουλεμπόριο των ανθρώπων
  • Προχωρήστε σε γενικό αφοπλισμό
  • Μεταρρυθμίστε τον κόσμο σας, μην αμελείτε προς τούτο την ευτυχία του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, τη σύνδεσή του με τη γη, την μόρφωση, το ήθος, την καλλιέργειά του.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *